Łąka – pszczeli azyl

Łąki trwałe charakteryzują się zróżnicowaną szatą roślinną zarówno pod względem powierzchni zajmowanych przez poszczególne zbiorowiska, jak i udziału gatunków roślin w ich runi. Polska nie poddała się zachodnioeuropejskim trendom intensyfikacji produkcji pasz z łąk trwałych. Wiele kompleksów łąkowych zachowało swoją florystyczną różnorodność. Napawa  optymizmem fakt, że obecnie coraz więcej uwagi poświęca się trosce o środowisko naturalne. Służą temu zarówno zapisy ustawodawstwa krajowego, jak i międzynarodowego, w których deklaruje się ochronę nie tylko gatunków zagrożonych, ale także zachowanie bioróżnorodności flory i fauny.

Łąki mogą być użytkowane ekstensywnie lub intensywnie, co ma odzwierciedlenie w składzie gatunkowym runi, a także liczbie i rozkładzie kwitnących roślin w ciągu całego okresu wegetacji. Zbiorowiska łąkowe często porośnięte są krzewami lub drzewami (m.in. wierzbami, olchami, leszczynami), które wczesną wiosną dostarczają pszczołom cennego pyłku, niezbędnego do prawidłowego rozwoju rodzin pszczelich. Z kolei ptaki budują wśród gałęzi gniazda. Każda roślina w zbiorowisku łąkowym jest swego rodzaju unikatem.

Atrakcyjność kwiatów poszczególnych gatunków roślin łąkowych zależy od sezonu wegetacyjnego i wyraża się zainteresowaniem pszczół. Zainteresowanie pszczół z kolei przejawia się intensywnością oblatywania. Na preferencje kwiatowe pszczołowatych ma wpływ także budowa anatomiczna aparatu gębowego pszczołowatych: jedne gatunki roślin preferowane są przez pszczoły, inne przez trzmiele, które w porównaniu z pszczołami mają dłuższy języczek, co umożliwia im pobieranie nektaru z roślin o głęboko osadzonych w kwiatach nektarnikach. Są też mniej wrażliwe na zmiany warunków atmosferycznych, co można zauważyć gdy w ciągu dnia nagle spada temperatura i rośnie poziom wilgotności. U trzmieli nie obserwujemy również tzw. wierności kwiatowej, one potrafią zbierać pyłek (różnobarwne obnóża pyłkowe) czy nektar z różnych gatunków kwitnących roślin. 

Miesierka różówka na kwiecie lnu

Trzmiel ziemny odpoczywający wiosną na suchych źdźbłach trawy

Apidae (Pszczołowate) to jedna z największych i najważniejszych rodzin w nadrodzinie Apidea. Według współczesnej systematyki w Polsce rodzinę tę tworzy 475 gatunków. Ich populacje są bardzo zróżnicowane pod względem liczebności. Najliczniejsze na kontynencie europejskim to: pszczoła miodna (Apis mellifera), trzmiel grzbietoplam (Bombus maculidorsis), trzmiel ziemny (B. terrestris), trzmiel kamiennik (B. lapidarius), trzmiel wyżynny (B. mesomelas), trzmiel różnobarwny (B. soroeensis), trzmiel wielkooki (B. confusus), trzmiel wrzosowiskowy (B. jonellus), trzmiel ciemnopasy (B. ruderatus), trzmiel zmienny (B. humilis), trzmiel szary (B. veteranus), trzmiel rdzawoodwłokowy (B. pomorum), porobnica opylona (Anthophora pubescens), porobnica włochatka (A. plumipes), porobnica murarka (A. plagiata), miesiarki (Megachile sp.), murarka ogrodowa (Osmia rufia), obrostka letnia (Dasypoda hirtipes), smukliki (Halictus sp.).

Punktem wyjścia do badań naukowych w tym zakresie jest przede wszystkim poznanie szaty łąk trwałych. Procentowy udział poszczególnych roślin można określić za pomocą metody Klappa, która pozwala także wydzielić typy florystyczne runi. W oznaczaniu tożsamości gatunkowej pomocny jest klucz, powszechnie używany w naszym kraju, opracowany przez Mirka i wsp. [1995]. Konieczna jest także wnikliwa obserwacja warunków pogodowych, które rzutują na całokształt badań (z tego powodu trudno jest porównywać gatunki ze wszystkich sezonów wegetacyjnych, ponieważ ten, który jest najczęściej oblatywany w roku „A”, może być najsłabiej oblatywany, czy wręcz omijany w roku „B”. Niezmienne jest jednak zasada, że im bardziej zróżnicowany skład gatunkowy zbiorowisk, tym więcej można zaobserwować oblatywaczy.

Podstawą do wyodrębnienia poszczególnych typów florystycznych był gatunek dominujący (gatunki dominujące). Spośród 20 typów florystycznych runi występujących na łąkach trwałych naszego kraju wybrałam cztery (tab. 1), uznając je za najbardziej charakterystyczne.

Tabela 1. Charakterystyka wybranych zbiorowisk łąkowych oraz Apidae oblatujących zbiorowiska

Wiarygodnym kryterium atrakcyjności runi jako źródła pszczelego pożytku jest liczba owadów oblatujących zbiorowisko w określonym czasie. Zależność tę na podstawie badań własnych czterech zbiorowisk przedstawiają tab. 2–5. Liczba owadów oblatujących zbiorowisko była zróżnicowana.

Zróżnicowane oblatywanie jest niewątpliwie efektem atrakcyjności poszczególnych komponentów zbiorowisk. Wyniki obserwacji wszystkich zbiorowisk dają podstawy do stwierdzenia, że gatunki takie jak wyka ptasia (Vicia cracca), koniczyny (Trifolium sp.); mniszek pospolity (Taraxacum officinale), ostrożenie (Cirsium sp.); brodawnik jesienny (Leontodon autumnalis), nostrzyki (Melilotus sp.), rdest wężownik (Polygonum bistorata), świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana) są oblatywane bardzo chętnie. Natomiast gatunki takie jak dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum), rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria), czyściec błotny (Stachys palustris), są odwiedzane niechętnie, czy wręcz omijane. Stwierdzenie, że im bardziej zróżnicowany skład florystyczny runi, tym więcej przyciąga owadów Apidae wymaga więc weryfikacji.

Atrakcyjność zbiorowisk łąkowych i ich gatunków odnosimy do konkretnych gatunków z rodzaju Apis i Bombus. Trzeba brać pod uwagę różną długość języczka owadów oraz specyficzną budowę kwiatów, co wiąże się z dostępnością nektaru. I tak czyściec błotny (Stachys palustris) jest chętnie odwiedzany przez trzmiele, głównie przez trzmiela rudego.

Atutem łąk trwałych jest także obecność w runi roślin kwitnących przez cały okres wegetacji. W celu zwiększenia różnorodności florystycznej łąk zasadne jest wprowadzanie, poprzez podsiew, gatunków roślin najchętniej oblatywanych przez pszczołowate.

Maurycy Maeterlinck, wybitny belgijski dramaturg, który zasłynął także jako wnikliwy obserwator życia kwiatów i owadów, stwierdził, że gdyby pszczoły nie zapylały kwiatów, z powierzchni ziemi w krótkim czasie zniknęłoby ponad 100 tys. odmian roślin. W znanej pracy Życie pszczół podkreśla, że w dziele zapylania nic nie jest w stanie ich zastąpić, to dzięki ich pracy powstają owoce i nasiona, stanowiące pokarm dla wielu gatunków zwierząt, zwłaszcza ptaków.

Łąki pozostają domem, coraz częściej jedynym azylem dla pszczołowatych, szczególnie trzmieli, wśród nich trzmiela łąkowego. Z badań wynika, że na skutek degradacji naszej planety w XX wieku straciliśmy 20 proc. wszystkich gatunków. Wśród zagrożonych jest pszczoła miodna. Egzystencja Apidae determinowana jest przez wiele czynników. Bezpośrednim zagrożeniem jest prowadzona na szeroką skalę chemizacja rolnictwa. Ograniczaniu powierzchni upraw roślinnych, dostarczających pszczelego pożytku, mają zapobiec programy zachęcające do wysiewu roślin pyłko- i nektarodajnych, wspomagane dotacjami. Aby rekompensować znikające miedze w miastach (ale też na obszarach mniej zurbanizowanych) pojawiają się hotele dla pszczołowatych. Toczy się batalia o zachowanie przydomowych ogródków, mnożą się apele, by nie przeistaczać ich w zielone dywany, aby zwracać uwagę na korzyści z kwietnych trawników. Wzrasta podatność pszczołowatych na choroby. Wprawdzie zakres i natężenie oddziaływania czynników chorobotwórczych są różne i zależą od szerokości geograficznej, to jednak nie wolno nam tracić z pola widzenia konieczności zachowania bioróżnorodności, w tym ochrony gatunków, które trafiają na Czerwoną listę owadów zagrożonych. 

Tabela 2. Oblatywanie zbiorowiska z koniczyną białą przez Apidae

Tabela 3. Oblatywanie zbiorowiska z ostrożeniem warzywnym przez Apidae 

Tabela 4. Oblatywanie zbiorowiska z mniszkiem pospolitym przez Apidae

Tabela 5. Oblatywanie zbiorowiska z wyczyńcem łąkowym przez Apidae