Pszczelarstwo w sztuce medalierskiej

Sztuka medalierska narodziła się w czasach starożytnych, a jej rozwój przypada na wieki XV i XVI. Medale, plakiety, medaliony, wykonywane głównie z metali oraz ich stopów, do dziś są oznaką prestiżu. W Polsce twórczość medalierska stała się popularna w XVI wieku i wtedy uprawiano ją głównie na dworach. Na początku tematem metalowych miniatur były wizerunki możnych: królów, książąt, sławnych wodzów. Z czasem zaczęto utrwalać też tematy związane z wsią i rolnictwem. Kiedy na początku XIX wieku Europę Zachodnią ogarnęła rewolucja przemysłowa, jednym z elementów gry rynkowej stały się wystawy. Prestiżowymi nagrodami za szczególne osiągnięcia stały się wówczas medale. Początkowo na wystawach rolniczych ograniczano się do eksponowania zwierząt gospodarskich. Później, zwłaszcza podczas wystaw krajowych i powszechnych, zaczęły pojawiać się ekspozycje pszczelarskie, głównie z powodu rosnącego znaczenia produktów pszczelarskich, wykorzystywanych do bezpośredniego spożycia, a także wyrobów cukierniczych, miodów pitnych oraz w medycynie ludowej. 

Historia polskich wystaw sięga 1819 roku. Ul, w roli eksponatu, pojawił się po raz pierwszy na Wystawie Rolniczej w Lublinie w 1860 roku, kiedy to pszczelarz, Michał Kośmiderski, zaprezentował własnoręcznie wykonaną konstrukcję według projektu ks. Jana Dzierżona. Następna była Wystawa Płodów Gospodarstwa Wiejskiego Ogrodnictwa i Leśnictwa w Warszawie w 1867 roku, gdzie pokazano różne ule, w tym również pomysłu Jana Dzierżona, a także łapki na trutnie, transportówkę do przenoszenia i dzielenia rojów. W wystawie uczestniczyło też czterech producentów miodów pitnych (wiśniaku i maliniaku). 
Dziesięć lat później, w 1877 roku, podczas Krajowej Wystawy Rolniczej i Przemysłowej we Lwowie, dzięki inicjatywie członków Galicyjskiego Towarzystwa Pszczelniczo-Ogrodniczego, zaprezentowano obszerniejszą ekspozycję pszczelarską. Wówczas można było podziwiać również barcie staropolskie oraz ule nowoczesne, pszczoły podczas pracy, jak też klosze, prezentujące wnętrze ula, wykorzystywane przez nauczycieli pszczelnictwa. Przedstawiono również sprzęt pszczelarski; atrakcją wystawienniczą były także napoje sporządzane na bazie miodu. Niestety na medalach nagrodowych z wystaw zabrakło akcentów pszczelarskich. W tym okresie Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie emitowało medal nagrodowy, projektu Carla Radnitzky’ego (sygn. C. Radnitzky); bity, w brązie lub srebrze, średnicy 60 mm, nadawany w latach 1847–1882. Głównym motywem jest ul otoczony pszczołami w locie (fot. 1). 
Motywy pszczelarskie pojawiały się też na medalach nagrodowych z okazji innych wystaw. Ze względu na brak praw do upubliczniania niektórych zdjęć, w tych przypadkach musimy poprzestać jedynie na opisach. 

• Medal Izby Rolniczej Prowincji Prus Wschodnich, przyznawany w XIX i XX wieku za osiągnięcia w hodowli pszczół; medalier nieznany; medal niesygnowany; na awersie – ul typu koszka z wizerunkiem latających pszczół; średnica – 43 mm; srebro, bity. 
• Medal z Wystawy w Szawłach w 1879 roku (fot. 2),  projektu Brunona Puscha (sygn. B. Pusch), wybity w mennicy w Petersburgu, dokąd przeniesiono urządzenia Mennicy Warszawskiej po jej likwidacji w 1868 roku. Na rewersie: centralnie umieszczony wizerunek ula typu koszka (bezdenka) pośród narzędzi rolniczych srebro; awers z wizerunkami zwierząt  domowych; otok pisany cyrylicą: „Szawelskaja Sielsko-Chozjajstwiennaja Wystawka”; bity; średnica – 43,8 mm. 
• Medal z Wystawy Przemysłowej i Pszczelniczej w Pleszewie w 1884 roku, zorganizowanej przy udziale Towarzystwa Pszczelniczego Powiatu Pleszewskiego i Towarzystwa Pszczelniczego na Wielkie Księstwo Poznańskie oraz niemieckiego Związku Rzemieślniczego; medalier nieznany; medal niesygnowany. W otoku napisy języku polskim i niemieckim: „Cześć zasłudze, Wystawa Przemysłowa w Pleszewie”; średnica – 39,3 mm; brąz, srebro, bity; brak motywów pszczelarskich.
• Medal nagrodowy Towarzystwa Rolniczego dla Księstwa Cieszyńskiego z Wystawy Jubileuszowej Rolniczo-Przemysłowej w Cieszynie w 1893 roku (fot. 3); projekt Josef Christian Christlbauer (sygn. JCh). Na awersie herb Księstwa Cieszyńskiego, w otoku napis: „Zasługa za gorliwą pracę na polu rolnictwa i przemysłu 1893”. Na rewersie widoczny nowoczesny ul, otoczony latającymi pszczołami; w otoku napis: „Tow. Rolnicze dla Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie – Landwirtschafts-Verein”; brąz złocony, bity; średnica  – 50,1 mm. 
• Medal z Wystawy Pszczelarskiej w Wolsztynie 1900 roku: medalier nieznany; sygnowany na awersie i rewersie — BY (prod. Wiesbadener Metallwaren Fabrik wł. W. Beyenbach); na awersie ul koszka w otoczeniu  latających pszczół; napis: „Bienenausstellung Wollstein IP/29. Oct. 1900”; brąz srebrzony, bity średnica – 39 mm. Jest to najstarszy znany medal z podobizną ks. Jana Dzierżona.
• Medal z Wystawy Pszczelarskiej w Ostródzie 1902 roku; medalier nieznany; na awersie — BY (prod. Wiesbadener MetallwarenFabrik wł. W. Beyenbach. Na awersie medalu herb Ostródy i napis w otoku: „Osterode Ostpr. 1—4. August”. Na rewersie pszczoła z rozłożonymi skrzydełkami i napis „Für Verdienstvolle Leistungen D. Bienenzucht” (za wybitne osiągnięcia w hodowli pszczół); srebro, bity; średnica –39 mm.
• Medal z Powszechnej Wystawy Hodowli Pszczół w Cieszynie w 1905 roku projektu medaliera Josefa  Christiana Christlbauera; sygnowany na rewersie – J. Christlbauer Wien. Na awersie wizerunek pszczoły i napis: „Towarzystwo Pszczelnicze dla Wschodn. Śląska w Cieszynie”. Emitent Towarzystwo Pszczelnicze dla Wschodniego Śląska; srebro, bity; średnica – 51,9 mm. 
• Medal Związku Centralnego Hodowli Pszczół w Regencji Olsztyńskiej ok. 1906, organizatora wystawy urządzeń pszczelarskich w 1907 roku; medalier nieznany (prod. Wiesbadener Metallwaren Fabrik wł. W. Beyenbach); sygnowany na rewersie — BY. Na awersie obraz miodu wyjętego z ula; w otoku napis: „Zentralverein fur Bienenzucht im Reg. Bez. Allenstein”. Na rewersie pszczoła z rozłożonymi skrzydełkami; srebro; bity; średnica – 39 mm. 

Z dostępnych informacji wynika, że w latach 1901–1945 wystaw pszczelarskich nie organizowano. Na większości wystaw powszechnych i krajowych ekspozycje pszczelarskie stawały się normą. Na szczególną uwagę zasługuje Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w 1929 roku. Skala i rozmach zaprezentowanej wówczas ekspozycji pszczelarskiej do dziś nie ma Polsce precedensu. Poznańska wystawa zaowocowała także wybiciem licznych medali. Przyznano 11 złotych, 8 srebrnych, 10 brązowych. Jednym z nich jest projekt Kazimiery Pajzderskiej (fot. 4), sygnowany na awersie – K M, umieszczonymi po obu stronach kobiecej sylwetki; napis w otoku na awersie: „Powszechna Wystawa Krajowa Poznań 1929”; napis w otoku na rewersie: „Pracy i Zasłudze”; średnica  55,3 mm; brąz.
W wystawie, której towarzyszył Wszechsłowiański Zjazd Pszczelarzy, uczestniczyło łącznie 98 wystawców, w tym 14 zbiorowych (towarzystwa i związki pszczelarskie). Prezentowano m.in. żywe pszczoły, wyroby: pasieczne (miód, wosk), przemysłu pszczelarskiego (przetwory z miodu, wosku, ule i sprzęt pszczelarski), a także literaturę przedmiotu.

Fot. 1. Medal nadawany przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie, projektu Carla Radnitzky’ego; źródło: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

Fot. 2 Medal z Szawelskiej Wystawy Rolniczej, projektu Brunona Puscha; źródło: Katalog Muzeum Miejskiego we Wrocławiu

Fot. 3. Medal nagrodowy Towarzystwa Rolniczego dla Księstwa Cieszyńskiego, projektu Josefa Christiana Christlbauera 1893; źródło: Warszawskie Centrum
Numizmatyczne

Fot. 4 Medal z Powszechnej Wystawy Krajowej 1929 roku, projektu Kazimiery Pajzderskiej