Pszczelarstwo w sztuce medalierskiej: pszczelarze w habitach

Hieronim Czerwieniec

Osobny rozdział w historii pszczelarstwa należy do zakonów i klasztorów. Mnisi od wieków zajmowali się nie tylko chowem pszczół i produkcją miodów (w tym pitnych), ale także wosku. Symbolika związana z pasieką jest wpisana w tradycję zakonów.

 Sposób funkcjonowania rodziny pszczelej jako superorganizmu to źródło nieustannej fascynacji i zainteresowania człowieka. Praca we wspólnocie (obok modlitwy) jest ideą niektórych zgromadzeń zakonnych, co wyraża się choćby w maksymie Ora et labora (‘módl się i pracuj’). Jednym z takich zgromadzeń, o ponadtysiącletniej tradycji, jest zakon cystersów. Początków trzeba szukać w czasach VI wieku naszej ery, kiedy to na mocy pierwszej reguły życia klasztornego Benedykta z Nursji (480-547) zakon przybrał charakter rodzinny.

 Dynamiczny rozwój zgromadzenia, połączony ze wzrostem znaczenia cystersów, był z kolei zasługą Bernarda z Clairvaux (1090-1153), późniejszego świętego (fot. 1). Medal z jego wizerunkiem, o średnicy 49 mm, wybito w 1891 roku, w brązie, z okazji 800-lecia urodzin. Na awersie opatrzony jest łacińskim napisem: „S. Bernadrus Abbas Clarevaller Fontanis Nat. AD•MXCI” ‘Clara Vallis - miejsce urodzenia św. Bernarda, opata Clairvaux roku pańskiego 1091’). Na rewersie przedstawiono klasztor w Clairvaux (gdzie przyszły święty był opatem od 1115 roku), a w otoku umieszczono napis: „Doctoris Melliflui Cella Natalis Deo Sacra Restit. AD•MDCCCXCI” (‘Cela Doktora Miodopłynnego Bogu Świętemu w odpoczynek oddanego, roku Pańskiego 1891’). Bernard został ogłoszony świętym w 1174 roku, a w 1830 roku ogłoszono go doktorem Kościoła. W uznaniu osiągnięć intelektualnych filozofa, mistyka, a także jego talentu kaznodziejskiego, również wtedy nazywano go Doktorem Miodopłynnym. Jeszcze za życia słynął bowiem z tak porywających kazań, że matki w obawie przed tym, żeby ich synowie nie wstąpili do zakonu, odciągały ich od mszy, kiedy Bernard głosił homilie. 

Fot. 1. Medal poświęcony św. Bernardowi z Clairvaux
z 1891 roku; niesygnowany; medalier nieznany 

W okresie średniowiecza zakony utrzymywały się głównie z działalności rolniczej, prowadzonej na gruntach otrzymanych jako darowizny. Zajmowano się rolnictwem tradycyjnym, sadownictwem, ogrodnictwem, a także hodowlą zwierząt, której ważnym ogniwem było pszczelarstwo. Zakony posiadały duże pasieki, tak aby móc zaspokoić zapotrzebowanie klasztoru i kościołów nie tylko na miód, ale i wosk, niezbędny wówczas do produkcji świec. Zapotrzebowanie na wosk utrzymywało się zresztą mniej więcej do końca XIX wieku, kiedy to świece zastąpione zostały lampami naftowymi. 

Z produkcją wosku wiąże się również jego blechowanie (bielenie, nadawanie mu bielszego odcienia – red.), czym także trudniono się w klasztorach. Produkty pszczelarskie wykorzystywano też w aptekach klasztornych do produkcji leków. Dochodową częścią działalności zakonu była produkcja miodów pitnych. Znane są miody karmelitów, dominikanów, jezuitów, kapucynów, bernardynów, benedyktynów, produkowane według oryginalnych receptur. 

Fot. 2. Medal upamiętniający przybycie cystersów do Oliwy
projektu Gertrudy Wilczopolskiej Kuziemskiej; medalier nieznany 

 Najwcześniej, bo już w X wieku, sprowadzono do Polski benedyktynów. Pierwszy zakon cystersów na ziemiach polskich powstał w Jędrzejowie w roku 1149. Do końca XIV wieku było ich blisko 30. Z kolei przybycie cystersów do Oliwy, w 1186 roku, upamiętnia medal autorstwa Gertrudy Wilczopolskiej-Kuziemskiej (fot. 2), gdzie na awersie przedstawiono św. Wojciecha przy łodzi oraz św. Jana Pawła II na tle panoramy miasta Gdańska. Całość opatrzona jest łacińskim napisem: „Ipse vero aiidit pruno urbem Gyddanyzc” (‘Ale On sam udał się najpierw do miasta Gdańska’). Lata 996 i 1987 to daty wizyt św. Wojciecha i św. Jana Pawła II w Gdańsku. Na awersie medalu uwieczniono wizerunek katedry oliwskiej i datę przybycia cystersów do Oliwy: 1186 rok. Medal sygnowany jest na rewersie nazwiskiem projektantki: „G. Wilczopolska”, a przy krawędzi umieszczono napis: „Przybycie cystersów do Oliwy. PTAIN [Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne – red.] Oddział Gdańsk”. Ma średnicę 70 mm. Wielkość emisji: wersja srebrna - 10 egzemplarzy, srebrzona i oksydowana po 1600 egzemplarzy; patynowana -1600 egzemplarzy. Emitowano także wersję opisaną po łacinie.

Projektantka medalu, Gertruda Wilczopolska-Kuziemska, absolwentka ASP w Gdańsku, jest artystką wszechstronnie uzdolnioną. Lubi różne techniki malarskie, a także medalierskie, małe formy rzeźbiarskie, zajmuje się również tkaniną artystyczną, gobelinami i ceramiką. Twórczość artystki tchnie spokojem i optymizmem. Jej prace wystawiane były na wielu wystawach krajowych i zagranicznych (USA, Finlandii, Włoszech, Brytanii, Hiszpanii, Szwecji). 

MEDALE KRAJOWEGO CENTRUM HODOWLI ZWIERZĄT

Od 2001 roku emitentem medali nagrodowych dla wystawców zwierząt hodowlanych jest Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt (do 1975 roku Centralna Stacja Hodowli Zwierząt działająca w imieniu Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi). Wprawdzie zwykle honorowano nimi duże zwierzęta, to jednak 40. rocznicę działalności, postanowiono upamiętnić edycją dwóch medali poświęconych hodowli pszczół (fot. 3, 4). Okazją do ich wręczania była XXVII Krajowa Wystawa Zwierząt Hodowlanych w Poznaniu, na której znalazły się ekspozycje pszczelarskie.  

Pierwszy z medali (fot. 3), autorstwa pracowników KCHZ (L. Sobolewski, M. Kajak, T. Kwiatkowski), przedstawia na awersie kontury głów zwierząt gospodarskich (kozy, buhaja z dużym kółkiem w nosie, i świni), a w kółku datę: 1975-2015. W otoku widzimy napis: „Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt w Warszawie”, a na rewersie napis „40 lat” oraz wizerunek pszczoły nad plastrem miodu. W otoku napis: „hodowli pszczół w Polsce”. Medal niesygnowany, metalowy (srebrzony i oksydowany) o średnicy 70 mm, wykonano w Zakładzie Złotniczo-Grawerskim M. Bartlewicza w Lesznie w liczbie 150 egzemplarzy. 

Fot. 3. Medal z okazji 40 lat hodowli pszczół w Polsce projektu pracowników KCHZ 

Fot. 4. Woskowy medal KCHZ upamiętniający 40 lat hodowli
pszczół w Polsce projektu 

Materiałem medalierów może być nie tylko metal; autorzy odznaczeń wykorzystują także inne tworzywa (drewno, skórę, glinę itp.). Za przykład może służyć medal Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt, które będąc emitentem jako surowiec zaproponowało wosk. Odznaczenie (jednostronne, z tasiemką do zawieszenia) wybite zostało zatem w pszczelim wosku i ma fakturę plastra miodu (fot. 4). I tym razem autorami projektu byli pracownicy KCHZ (L. Sobolewski, M. Kajak, T. Kwiatkowski), a produkcji podjął się Zakład Złotniczo-Grawerski M. Bartlewicz w Lesznie. Środek medalu przedstawia logo KCHZ oraz napis „40 lat hodowli pszczół w Polsce”, a w otoku umieszczono napis: „Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt w Polsce. Poznań 2015”. Odznaczenie ma średnicę 78 mm, a wielkość emisji to 300 egzemplarzy.  

Ten cykl prezentacji poświęconych pszczelarstwu polskiemu kończymy medalem nagrodowym Prezesa Polskiego Związku Pszczelarskiego, wykonanym z fajansu przez nieznanego artystę, przeznaczonym do uhonorowania osób zasłużonych dla polskiego pszczelarstwa. Awers medalu przedstawia pszczołę, umieszczoną na złoconej tarczy słonecznej, oraz dedykację, adresowaną do odbiorcy medalu: „Pszczelarstwo polskie w podzięce” (fot. 5). Na rewersie, fakturowanym wzorem plastra pszczelego, umieszczone zostały daty i napis: „1981 rok. Dar prezesa PZP. 1985”. Medal nie jest sygnowany, ma średnicę 104 mm.

 

Fot. 5. Medal nagrodowy prezesa PZP; medalier nieznany

„Pszczelarstwo” - wiedza i doświadczenie.
Zrób z tego pożytek!

 ZAMÓW PRENUMERATĘ