Pszczelarstwo w sztuce medalierskiej: związki i koła pszczelarskie

Jedną z pierwszych organizacji pszczelarskich było Śląskie Towarzystwo Pszczelne powołane przez 300 pszczelarzy w 1847 roku w Kopicach k. Grodkowa. Nieco później, w 1852 roku, również w zaborze pruskim, powstało Towarzystwo Pszczelnicze w Sierakowie. W 1866 roku uformowało się Krakowskie Towarzystwo Pszczelarsko-Jedwabniczo-Sadownicze (od 1875 roku Galicyjskie Towarzystwo Pszczelniczo-Ogrodnicze). W Królestwie Polskim rejestracja Towarzystwa Pszczelniczo Ogrodniczego nastąpiła najpóźniej, dopiero w roku 1894, z uwagi na opór władz carskich. 

Fot. 1. Medal Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Poznaniu, projektu Józefa Stasińskiego; źródło: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie

Jednym ze starszych związków upamiętniających stuletnią działalność jest Wojewódzki Związek Pszczelarzy w Poznaniu. Na awersie medalu (fot. 1), autorstwa Józefa Stasińskiego, jest pszczoła pobierająca nektar z kwiatostanu, przy krawędziach napis: „Wojewódzki Związek Pszczelarzy w Poznaniu”. Na rewersie w okręgu widzimy ul z pszczołami w locie. W otoku napis: „Wielkopolski Związek Tow. Pszczelniczych”. Przy krawędziach napis i daty: „Stulecie Wielkopolskiej Organizacji Pszczelarskiej 1881–1981”. Medal sygnowany na awersie – monogramem „ST”, jest złocony, sześciokątny, kształtem nawiązuje do komórki pszczelej, boczna krawędź mierzy 55 mm, najdłuższa przekątna –105 mm.

Józef Stasiński (1927–2019), absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie jest zaliczany do grona wybitnych artystów zajmujących się rzeźbą, płaskorzeźbą i medalierstwem. Zaprojektował ponad 30 dużych rzeźb i blisko 2 tys. medali. Szczególnie znane są jego cykle medalierskie: „W trzechsetną rocznicę wygaśnięcia Piastów Śląskich”, „Polska walcząca na frontach II Wojny Światowej”, „Medale pontyfikalne Jana Pawła II”. Prace Stasińskiego prezentowane były na wystawach indywidualnych w Polsce i za granicą (Francja, Holandia, Niemcy, Rosja, Słowacja Szwecja, Wielka Brytania). To laureat licznych konkursów, który został odznaczony wieloma medalami i odznaczeniami państwowymi.

Fot. 2. Medal nagrodowy Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Katowicach

Kolejne odznaczenie to medal nagrodowy Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Katowicach (fot. 2). Awers przedstawia pszczołę na fragmencie plastra i ul typu koszka oraz kłos zboża. Rewers medalu wypełnia – umieszczona nad stylizowanymi kłosami zboża – prostokątna ramka, gdzie jest miejsce na wygrawerowanie nazwiska zasłużonego pszczelarza lub nazwy uhonorowanej instytucji. W oprawie medalu prostokątna ramka z napisem: „Za wybitne zasługi w rozwoju pszczelarstwa w woj. śląskim – nadał Zarząd Wojewódzkiego Związku Pszczelarzy w Katowicach”. Zarząd Związku ukonstytuowany w 1945 roku jako Śląski Związek Pszczelarzy, zarejestrowany został w roku 2001. Medal nie jest sygnowany, średnicy 70 mm, zaopatrzony w ucho do zawieszenia na taśmie. Ten rodzaj medalu to przykład (popularnej dziś) produkcji rzemieślniczej; ze względu na niski koszt wytworzenia często zamawiany przez działaczy sportowych. 

Fot. 3. Medal Koła Pszczelarzy w Lesznie

Medal Koła Pszczelarzy w Lesznie (fot. 3) zaświadcza 100-letnią tradycję organizacji. Na awersie widoczny jest ul, starego typu, z ulatującymi z niego pszczołami, oraz daty i napis: 
„1879–1979 Leszno; Sto lat Koła Pszczelarzy”. Rewers medalu przedstawia herb Leszna w sześciokącie komórki pszczelej i datę emisji: „20 IX 1980”. Medal jest mosiężny, niesygnowany, lany, o średnicy 80 mm.  

Fot. 4. Medal Koła Pszczelarzy w Wiśle

W 1981 roku jubileusz swojego 50-lecia upamiętniło medalem Koło Pszczelarzy w Wiśle (fot. 4). Informuje o tym awers medalu napisem i datami „50 lat Koła Pszczelarzy w Wiśle 1951–1981”. Na rewersie umieszczono piękny relief przedstawiający pszczołę pobierającą nektar z kwiatu. Medal niesygnowany o średnicy 70 mm.

Fot. 5. Medal Koła Pszczelarzy w Mosinie projektu Józefa Stasińskiego

Koło Pszczelarzy w Mosinie również uczciło swoje 50-lecie pięknym medalem autorstwa Józefa Stasińskiego (fot. 5). Na awersie widnieje nazwa Koła, podana stylizowanymi literami i opatrzona datami: „Koło Pszczelarzy w Mosinie 1932–1982”. Rewers przedstawia pszczołę na kwiatostanie ostu lub łopianu. Medal sygnowany monogramem „ST”. Litery OP i cyfra 1110 oznaczają kolejne dzieło (opus) Józefa Stasińskiego. Medal mosiężny, lany o średnicy 55 mm.

Fot. 6. Medal święta miodu obchodzonego w Kobylanach

Medalami upamiętniono także święta miodu obchodzone w Kobylanach (fot. 6). Pierwszy z nich pochodzi z 2019 roku. Na awersie medalu – nazwa emitenta: „Związek Pszczelarzy «Podlasie» im. Dr [!] Waleriana Maksymiuka”, poniżej – postać św. Ambrożego, umieszczona między herbami Białej Podlaskiej i Twierdzy Kobylany. Dolna część medalu ma kształt zbliżony do konturów powiatu bielskiego. Na rewersie napis: „ I Bialskopodlaskie Święto Miodu Kobylany 18.VIII. 2019”. Na dole pszczoła na fragmencie plastra. Medal z metalu patynowanego, rozmiaru 60 × 66 mm, ma strzemiączko do zamocowania taśmy. Zawieszony na taśmie koloru żółtego z czarnym nadrukiem plastra pszczelego. 

Fot. 7. Medal Spółdzielni Ogrodniczo--Pszczelarskiej „Ogrodnik”; projektant nieznany

Obrót produktami pszczelarskimi wspomagały spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie. Wiele z nich powołano z inicjatywy pszczelarzy. Obok skupu miodów i zaopatrzenia pszczelarzy w środki produkcji, zajmowano się też produkcją i rozlewnictwem miodów pitnych. Czterdziestolecie działalności upamiętniła medalem Spółdzielnia Ogrodniczo-Pszczelarska „Ogrodnik” Puławy/Nałęczów (fot. 7). Na awersie widoczny jest napis: „40-lecie Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej „Ogrodnik”, a na rewersie przedstawiono herby Puław i Nałęczowa. W sześciokącie komórki pszczelej napis: „Puławy, Nałęczów”, a u dołu daty: 1940–1980”. Medal z metalu patynowanego, o średnicy 74 mm.

Fot. 8. Medal upamiętniający tysiąclecie tradycji bartnictwa polskiego; projektant nieznany

TYSIĄC LAT BARTNICTWA

W XIX wieku przestało obowiązywać prawo bartne. Do upadku bartnictwa przyczyniły się m.in. wycinka lasów, wzrost konsumpcji piwa i wina, wypierających miody pitne, zastępowanie wosku stearyną. Postęp w pszczelarstwie, jaki dokonał się w całej Europie, ten proces przyśpieszył. Wprawdzie w Puszczy Białowieskiej bartnicy działali mniej więcej do końca lat 30. XX wieku, to jednak byli to jedynie nieliczni przedstawiciele pradawnej profesji. Ponownie barcie zaczęto dziać w drzewach dopiero w latach 2006–2007, niemal po stuletniej przerwie, z inicjatywy leśniczego, Andrzeja Pazury, któremu udało się pozyskać amatorów starego zajęcia i reaktywować bartnictwo w lasach Nadleśnictwa Spalskiego. Wykorzystano przy tym m.in. pomoc i doświadczenia bartników baszkirskich z Republiki Baszkortastan. Celem odrodzonego bartnictwa jest potrzeba obecności w lasach „naturalnego zapylacza”, jakim jest pszczoła leśna, odpowiedzialne korzystanie z przyrody, kultywowanie tradycji. Idea powrotu bartnictwa do lasu spotkała się akceptacją UNESCO, która na wniosek Polski i Białorusi w 2021 roku wpisała bartnictwo na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości.

Zaangażowanie leśników i miłośników pszczół sprawiło, że barcie zaczęto dziać także w Puszczach: Pilickiej, Augustowskiej i Barlineckiej. Rośnie też liczba miłośników tradycji bartniczej. Powstają formalne i nieformalne grupy zajmujące się bartnictwem. Jedną z czynnych grup jest Bractwo Bartne w Augustowie, korzystające z doświadczenia bartników białoruskich. Nawiązaniem do tysiącletniej tradycji bartnictwa jest medal (fot. 8), który na awersie ma sześciokąt komórki pszczelej z napisem: „1000 lat” (w środku), a na otoku: „Bartnictwa/ Pszczelarstwa polskiego”. Na rewersie medalu przedstawiono kontury pszczoły na stylizowanej koronie kwiatu. Medal niesygnowany, metalowy patynowany, o średnicy 31 mm. Opatrzony uchem, które umożliwia przewleczenie taśmy.