Wrzos i jego bliscy krewni

Botanicy pierwotnie zaliczali wrzos do rodzaju Erica (wrzosiec), stąd niekonsekwencja w nazwie rodziny, do której należy ta roślina - Ericaceae  - wrzosowate, a nie wrzoścowate. Rodzaj wrzosiec liczy ok. 840 gatunków. Z największą różnorodnością spotykamy się w Kraju Przylądkowym, położonym na południu Afryki. Mają one wyjątkowe walory ozdobne, dlatego sprzedawane są i u nas, w centrach ogrodniczych, ale te najpiękniejsze w naszym klimacie niestety nie  zimują. Jedyny rodzimy gatunek tego rodzaju to wrzosiec bagienny (Erica tetralix L.), występujący głównie w północno-zachodniej części kraju. Dobrze znanym z ogrodów jest, pochodzący z południa Europy, wrzosiec krwisty (Erica carnea L.). Jego kwiaty rozkwitają wczesną wiosną i są bardzo chętnie oblatywane przez pszczoły.

Rodzaj wrzos jest monotypowy, czyli zaliczamy tu tylko jeden gatunek - wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris (L.) Hull). Występuje naturalnie w niemal całej Europie, a w mniejszym zagęszczeniu również w północnej części Azji, Turcji i górach północnej Afryki. Jako gatunek obcy rozprzestrzenił się w Ameryce Północnej, Australii, Nowej Zelandii i na Falklandach. U nas zimozielona krzewinka występuje miejscami na piaszczystych, kwaśnych glebach, tworząc wrzosowiska. Rośnie w środowiskach o różnej wilgotności, w suchych lasach sosnowych i brzozowych, na  torfowiskach oraz w górach, z wyjątkiem pasm o podłożu wapiennym. Gałązki wrzosu są cienkie, silnie rozgałęzione, wzniesione, niekiedy się pokładają. Roślina dorasta do 30-50 cm wysokości. Liście ma drobne, igiełkowate. Kwiaty drobne, dzwonkowate, różowoliliowe, zebrane w gronach na szczytach pędów. Wrzos lubi stanowiska w pełnym słońcu, podłoże musi być kwaśne i przepuszczalne. Jego korzenie żyją w symbiozie ze strzępkami grzybni, która dostarcza roślinie wodę z solami mineralnymi, pobierając od niej w zamian substancje organiczne. Wrzos zakwita w połowie sierpnia i kwitnie 4-5 tygodni. Wydajność miodowa zwartego łanu dochodzi do 120 kg/ha (średnio 50 kg/ha).

Wrzosowiska w północno-zachodniej części Europy mają charakter trwały. W Polsce powstały przede wszystkim na skutek działalności człowieka (dawne poligony wojskowe, pasy pod liniami wysokiego napięcia) lub w wyniku pożarów lasów, porastających gleby piaszczyste. Ich utrzymanie wymaga okresowego usuwania drzew i krzewów, koszenia traw lub wypalania (wypalanie stosuje się w wielu krajach Europy Zachodniej, w Polsce metoda ta jest rozważana). W celu odmłodzenia wrzosowisk co 3–5 lat jesienią wykasza się naprzemiennie kolejne ich płaty, po wysypaniu się nasion. Drzewa i krzewy usuwa się wiosną. Pomocne w utrzymaniu dobrego stanu wrzosowiska jest również wypasanie na nich owiec wrzosówek. 

Pszczelarze zauważyli, że pożytek z wrzosu zależy od opadów deszczu w okresie intensywnego wzrostu rośliny, w czerwcu. Ponadto dobremu nektarowaniu wrzosowisk sprzyjają ciepłe i słoneczne dni oraz chłodne noce z obfitą poranną rosą. Maksymalne dzienne przybytki ula na wadze sięgają 3 kg. Z uwagi na późny termin kwitnienia wrzosu, miód ten bywa pozostawiany pszczołom na zimę. Jeśli nie ma w nim domieszek spadzi, pszczoły zimują na nim bez problemu.

Duże wrzosowiska przyciągają pszczelarzy wędrownych z odległych stron, choć uzyskanie pozwolenia na wjazd nie jest łatwe. Mniej znane i popularne wrzosowiska można znaleźć w lasach wzdłuż linii wysokiego napięcia. Problemem, z jakim muszą mierzyć się pszczelarze z pasiek położonych w okolicach, gdzie wrzosy występują w mniejszych skupiskach, jest brak pożytku w okresie poprzedzającym kwitnienie rośliny. Jeśli chcemy uzyskać miód z roślin kwitnących we wrześniu, rodziny pszczele muszą być zdrowe i silne. Niekiedy przyczyną dużych strat pszczół są pająki, które wyłapują pszczoły oblatujące kwiaty wrzosu. Często pszczołom trzeba dostarczyć wodę, niezbędną do normalnego funkcjonowania rodzin.

Wiele odmian wrzosu, różniących się pokrojem, barwą i wysokością pędów oraz budową i odcieniem kwiatów (od białych po krwistoczerwone) wyhodowali ogrodnicy. Ze względu na wyjątkowe walory ozdobne, są one chętnie sadzone w przydomowych ogrodach. Większość jest równie chętnie odwiedzana przez pszczoły jak wrzos rosnący na stanowiskach naturalnych. Mniej atrakcyjne dla pszczół są odmiany o kwiatach pełnych. Bezwartościowe dla pszczół i innych owadów są natomiast, modne ostatnio, wrzosy pączkowe, gdyż ich kwiaty pozostają cały czas w pąkach (nie rozwijają się).

Wrzos jest pożytkiem wyjątkowym, jednak ze względu na susze towarzyszące zmianom klimatycznym coraz trudniej o satysfakcjonujący wynik ekonomiczny z wyjazdu z pszczołami na wrzosowisko, nawet niezbyt oddalone od pasieki. Mimo to, ze względu na wyjątkowe walory miodu wrzosowego, wielu pszczelarzy podejmuje to wyzwanie. 
Miód wrzosowy należy do najlepszych miodów kwiatowych, ale bardzo trudno odwirować go z plastrów. W stanie płynnym ma kolor czerwonobrunatny i  galaretowatą konsystencję. Krystalizuje dość szybko, a jego struktura staje się drobnoziarnista. Ma mocny aromat i charakterystyczny, ostry, słodkogorzki smak. Jest bogaty w witaminy i mikroelementy; poprawia pracę jelit, nerek i pęcherza moczowego, ma zastosowanie w leczeniu prostaty.