Żmijowiec zwyczajny
Zofia Kaczmarek
Nazwę zawdzięcza wystającym z korony kwiatu pręcikom, przypominającym język żmii. W tradycji ludowej żmijowiec bywa nazywany bożym biczem, jaszczurnikiem, szczurowym zielem, wołowym językiem, żmijgłówką, żmijowym zielem.
Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare) to bylina z rodziny szorstkolistnych Boraginaceae, osiągająca wysokość ok. metra. Cała roślina pokryta jest dwoma rodzajami włosków: pierwsze są krótkie i przylegające, drugie mają ok. 2,5 mm, są odstające, szczeciniaste, wyrastają na szczytach czerwonawych brodawek, które z kolei sprawiają, że łodyga jest charakterystycznie kropkowana. Liście żmijowca są podługowato lancetowatymi liśćmi odziomkowymi, które osiągają długość 20 cm, a ich nasady zwężają się w ogonek. Liście górne są siedzące (w górnej części kwiatostanu tworzą przysadki), lancetowate, szorstko owłosione, o zaostrzonych końcach, całobrzegie.
Kwiaty rośliny zebrane są w (wyrastające w kątach liści) kwiatostany typu skrętek, które - początkowo ciasno zwinięte - wyprostowują się w momencie zakwitania kolejnych pąków kwiatowych. Stopniowo rozwijające się kwiaty to powód, dla którego ta roślina jest tak długo atrakcyjna dla pszczół. Kwiaty - najpierw purpurowe, następnie niebieskie, o długości 15-20 mm, lejkowatego kształtu - składają się z czterech lancetowatych i zaostrzonych działek kielicha (zrosłych nieco tylko u nasady), rosną również po przekwitnięciu kwiatu. Płatki korony zrosłe w krótszą od kielicha rurkę, górą rozchylają się niesymetrycznymi wargami (korona prawie dwuwargowa). W słupku z długą szyjką i rozdwojonym czerwonym znamieniem są cztery czerwone pręciki z pałeczkowatymi pylnikami oraz jeden niższy. Słupek i pręciki wystają z korony. Żmijowiec występuje na wszystkich kontynentach (oprócz Antarktydy). W Polsce spotkamy go w miejscach suchych i ciepłych, m.in. na łąkach, terenach kolejowych, nieużytkach, hałdach, skarpach czy kamienistych brzegach strumieni. To roślina synantropijna (przystosowująca się do zmienionego przez człowieka środowiska), ruderalna (często zasiedla przestrzeń miejską i tereny związane z działalnością ludzką) i ciepłolubna. Wydajność miodowa: 200–700 kg/ha, wydajność pyłkowa: 70-80 kg. Z moich badań wynika, że na metrze kwadratowym powierzchni żmijowca w ciągu minuty można zaobserwować 2-9 trzmieli i 2–5 pszczół. Według Szafera Echium vulgare kwitnie w okresie czerwiec-październik, z moich obserwacji wynika, że kwiaty utrzymują się ok. 65 dni. Żmijowiec zawiera duże ilości allantoiny (pomaga m.in. w gojeniu ran, zmian potrądzikowych) oraz alkaloidy, m.in. echilinę, a także śluzy, garbniki (ok. 8-12 proc.), olejek eteryczny, krzemionkę i cholinę, czyli witaminę B4, niezbędną do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Napar lub okłady ze świeżego ziela znajdują zastosowanie także w leczeniu odleżyn, oparzeń i trudno gojących się ran. Herbatka z ziela żmijowca ma działanie uspokajające i przeciwbólowe, np. przy bolesnych stłuczeniach, obrzękach. Dawniej napary ze żmijowca podawano przy ugryzieniu owadów, ukąszeniach przez żmije czy wykorzystywano do odstraszania gryzoni. Według podań ludowych posypanie sproszkowanym zielem dróżki do domu sprowadzi pod dach… miłość.