Jan Dzierżon na medalach i orderach

Dorobek ks. Jana Dzierżona w dziedzinie pszczelarstwa i pszczelnictwa jest powszechnie znany. „Ojciec pszczelnictwa postępowego”, „twórca pszczelnictwa nowoczesnego”, „patriarcha pszczelarstwa polskiego i światowego”, „ojciec pszczelarstwa”, „największy geniusz pszczelarstwa”, „pionier pszczelarstwa”, „król pszczelarstwa” – to tylko niektóre z przydomków, jakimi go określano. Najlepszym podsumowaniem jego wkładu w naukę wydaje się określenie: „Kopernik ula”, które choć brzmi patetyczne, to – jednak ze względu na rangę odkrycia, jakim było stwierdzenie przez Dzierżona partenogenezy u pszczół – odpowiada prawdzie.

Odkrycie dzieworództwa u pszczół (mówiąc w wielkim skrócie: trutnie powstają z niezapłodnionej komórki jajowej, nie mają ojca) zrewolucjonizowało naukę o tych owadach, choć na początku przysporzyło odkrywcy wielu kłopotów. Podobnie jak wielu odkrywców, i Dzierżon, spotkał się z gwałtowną krytyką, głównie świata nauki, określaną mianem siedmioletniej wojny pszczelej. Z czasem jego autorytet w środowiskach pszczelarskich i naukowych stał się jednak niepodważalny. 

Droga Jana Dzierżona do tych tytułów zaczęła się w Łowkowicach, niemałej wsi śląskiej, gdzie przyszedł na świat w 1811 roku. Rodzice kształcili go najpierw w szkółce elementarnej we Wrocławiu, a następnie wysłali do tamtejszego uniwersytetu na studia teologiczne. Dzierżon interesował się przyrodą od dzieciństwa. Po zakończeniu studiów, w 1834 roku, został kapelanem we wsi Siołkowice, a po roku proboszczem – w Karłowicach, gdzie przez 30 lat świadczył nie tylko posługę kapłańską, ale zajmował się także gospodarowaniem, a szczególnie pszczelarstwem. Po kilkunastu latach stał się opiekunem 400 rodzin pszczelich, rozmieszczonych w ulach w kilku wioskach. Organizował polskie kółka pszczelarskie, publikował wyniki badań nad życiem pszczół.

Jednym z najważniejszych jego osiągnięć, zwłaszcza dla praktyki pszczelarskiej, było opracowanie ula szafkowego z ruchomą zabudową, pozwalającą na wyjmowanie plastrów bez konieczności niszczenia wewnętrznej struktury ula, co było niemożliwe w barciach i ulach leżakach, stojakach czy koszkach. 

Doświadczenia publikował w języku polskim, niemieckim, angielskim i włoskim. Został honorowym członkiem wielu związków pszczelarskich Europy (czeskiego, szwajcarskiego, włoskiego, węgierskiego, norweskiego). Odznaczono go m.in. srebrnym medalem Czeskiego Związku Pszczelarskiego, wręczonym z dyplomem zaświadczającym wpisanie w poczet honorowych członków (fot. 1). Na awersie odznaczenia wybity jest herb Czech. W otoku napisy w językach czeskim i niemieckim: „Zemsky Vcelarsky Spolek • Central. Landes Biene Zuchter-Verein. Pro Ćechy. / Für Böhmen”. Rewers z wizerunkiem koszki i napisami: „Za zasluhy • Für Verdienste”. 

Za znaczący wpływ na rozwój pszczelarstwa światowego, Jan Dzierżon został uhonorowany również odznaczeniami państwowymi. Pierwszym był Order Ludwika przyznany mu w 1868 roku przez wielkiego księcia Hesji, następne to: Order Franciszka Józefa od cesarza Austrii, Order Korony od króla pruskiego, Order Zasługi Korony Bawarskiej, Order Wazów od króla Szwecji (fot. 3), Order Korony Italii, Order Świętej Anny od cara Rosji (fot. 2), Order Lwa Zeryngeńskiego od księcia Badenii. Z okazji 90 rocznicy urodzin, w 1901 roku, niechętny mu rząd pruski, w imieniu króla i cesarza przyznał mu Order Czerwonego Orła IV klasy (najniższej). Trudno wskazać przyczyny takiego stanu rzeczy, ale wszystko wskazuje na to, że w latach 1901–1971 nie emitowano medali poświęconych temu wybitnemu Polakowi, synowi ziemi śląskiej. Emisje polskich medali nagrodowych oraz jubileuszowych, upamiętniających rocznice urodzenia i śmierci pszczelarza, pojawiają się dopiero po roku 1971. 

Dla uczczenia dwusetnej rocznicy jego urodzin, w 2011 roku, wyemitowany został patynowany medal jubileuszowy, o średnicy 30 mm (fot. 4), gdzie na awersie umieszczony jest wizerunek głowy Jana Dzierżona en face, a w otoku napis: „200 rocznica urodzin księdza Jana Dzierżona 16. 01. 1811–16. 01. 2011”. Na rewersie znajduje się herb Karłowic, wsi, w której był proboszczem w latach 1835–1868, nad nim napis: „Karłowice powiat opolski”, a po bokach daty: „28. 08. 2010/ 16. 01. 2011”.

Kolejne odznaczenie to medal nagrodowy przyznawany za zasługi dla pszczelarstwa (fot. 5), z wizerunek głowy ks. Dzierżona en face, w otoczeniu dat: 1811 /1906; na dole przy krawędzi napis: „Jan Dzierżon”. Na rewersie umieszczono motyw pszczoły w locie nad kwiatem miododajnej rośliny. Napis poziomy: „Za zasługi dla pszczelarstwa 1981”. Medal lany, o średnicy 77 mm, ma głęboki patynowany relief.

W 1985 roku Opolskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe emitowało medal nagrodowy „Zasłużeni Ślązacy” (fot. 6). Emitent oraz opis medalu wskazują, że wyróżniano nim osoby zasłużone dla Śląska. Na awersie umieszczono kwadratową ramkę, otoczoną kwiatami, w której jest wizerunek pszczoły oraz komórek pszczelich. W otoku napis i data: „Opolskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe Opole 1985”. Na rewersie – popiersie ks. Dzierżona, na wprost. W otoku napis i daty: „Ks. dr Jan Dzierżon 1811–1906. Zasłużeni Ślązacy”. Medal bity, z tombaku patynowanego, o średnicy 70 mm jest projektem Wiktorii Czechowskiej-Antoniewskiej, absolwentki ASP w Warszawie, znanej rzeźbiarki i medalierki, autorki ponad 400 prac medalierskich z wizerunkami wielu postaci historycznych; wielkość emisji: tysiąc egzemplarzy. 

W 2006 roku, w setną rocznicę śmierci ks. Dzierżona, podczas XXIV Ogólnopolskich Dni Pszczelarza, które odbyły się w Kluczborku, wypuszczono pamiątkowy żeton (fot. 7) o średnicy 3,5 mm. Napisowi, znajdującemu się na awersie: „100 rocznica śmierci Ks. Dr. Jana Dzierżona”, towarzyszy herb Kluczborka, umieszczony między plastrami miodu. W otoku napis: „XXIV Ogólnopolskie Dni Pszczelarza, Kluczbork 15–17 IX 2006”. Na rewersie, w owalu otoczonym wieńcem, wizerunek głowy Jana Dzierżona. Przy krawędzi daty: „16 I 1811 /26 X1906”; wykonanie J&T Ćwiertnia – Opole. Artystycznym podsumowaniem dokonań ks. Jana Dzierżona jest dzieło nieznanego twórcy: mosiężny lany medal o średnicy 104 mm (fot. 8) z wizerunkiem głowy uczonego w obramowaniu komórki pszczelej, przy wewnętrznej stronie jednego z boków heksagonu – daty urodzenia i śmierci badacza: „1811–1906”. Przy innym boku data emisji medalu: „1971”. Napis: „ Dr Jan Dzierżon, działacz społeczny – biolog – badacz życia pszczół” jest symbolicznym, najkrótszym biogramem naukowca. Rewers przedstawia jedno z wielkich osiągnięć ks. Dzierżona – nowoczesny ul, do którego wlatuje pszczoła, a napis na otoku jest jedną z myśli wielkiego badacza: „Pszczoła miód znosząca największego podziwienia pomiędzy owadami godną, z dawna już baczność ludzi na siebie ściągała. JD”