Na skraju Puszczy Białej (01/2021)

Jerzy Gnerowicz

O symbolicznej otoczce pszczoły, a także symbolice miodu obszernie rozpisuje się w Słowniku symboli prof. Władysław Kopaliński, więc Czytelników zainteresowanych pogłębieniem wiedzy w tej dziedzinie odsyłam do jego książki.

Na początku naszej wędrówki po polskich gminach zapraszam w okolice Wyszkowa, w rewiry północnej części Mazowsza, rejon wideł rzek Narwi i Bugu, do gminy Rząśnik. Według powszechnego przekonania jej nazwa pochodzi od gęstych kożuchów rzęsy wodnej pokrywającej tutejsze zbiorniki wód stojących oraz obszarów bagiennych.

Wprawdzie pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z roku 1498, to jednak historia gminy o tej nazwie liczy się dopiero od 1973 roku, kiedy to oficjalnie powołano ją do życia łącząc niewielkie gromady: Rząśnik i Nowy Lubiel oraz części dwu innych. W początkach XIII wieku rozległe tereny po obu brzegach Narwi były we władaniu biskupów płockich, stąd znaczne fragmenty dawnej puszczy zwano pierwotnie Puszczą Biskupią. Około XVI wieku na tym terenie rozpoczęto osadnictwo, w efekcie czego powstało kilka nowych wiosek. Sprzyjały temu migracje rodów bartniczych z nieodległej Puszczy Zielonej (królewskiej), o czym świadczy zbieżność nazwisk bartników w obu puszczach. Nowym osadnikom pozwolono uprawiać niewielkie nowiny na zaspokojenie potrzeb rodzin.

Osiedlano przede wszystkim ludzi dobrze znających życie w borze, realia gospodarki leśnej i chowu pszczół w barciach. W folwarkach biskupich uprawiano głównie żyto, owies, a także jęczmień, grykę i groch. Najokazalej prezentował się folwark rząśnicki. Prócz typowych budynków gospodarskich: stodół, obór, chlewni, stajni, folwarku był tu jeszcze browar, który zaopatrywał w piwo okoliczne karczmy, a ponadto ogród warzywny i sad. Utrzymywano ponad 20 sztuk bydła i około 30 sztuk trzody.

Z inwentarza dóbr diecezjalnych sporządzonego w 1650 roku wynika, że tylko w Rząśniku było ponad 30 gospodarstw chłopskich i że niektórzy ich właściciele mieli barcie w okolicznych lasach. Z każdego boru, składającego się z 60 barci, bartnicy składali daninę miodu (około 64 litrów); do tego dochodziły jeszcze podatki na rzecz skarbu królewskiego. O obecności na tym terenie sporej gromady bartników i pszczelarzy świadczy kilka miejscowości, przysiółków i uroczysk o patronimicznych nazwach. Znajdziemy tu rezerwat przyrodniczy o nazwie Bartnie, przysiółek Borki-Pasieki, wsie – Bartodzieje, Barcice, Porządzie, do której należał m.in. przysiółek Pasieczne, zamieszkiwany m.in. przez pięciu bartników.

Kres gospodarczej prosperity w puszczy nastąpił w okresie potopu szwedzkiego: w niektórych wsiach ludności ubyło nawet o połowę, zmniejszył się też stan inwentarza, wiele domostw opustoszało. Gospodarka tego rejonu będzie potrzebowała dziesięcioleci, aby wydźwignąć się do poziomu sprzed potopu.

Godło wyłonionej w latach siedemdziesiątych XX wieku gminy, odzwierciedla dzieje okolicy. Uchwałą Rady Gminy Rząśnik z 19 kwietnia 2007 roku władze samorządowe zatwierdziły symbole gminne. Autorem projektu jest znany regionalista, Robert Szydlik.

Przyglądając się herbowi samorządnej wspólnoty Rząśnik nietrudno zauważyć, że zapisana w nim idea przewodnia nawiązuje do historii regionu o długich tradycjach pszczelarskich. Tu w rewirach północnej części Mazowsza jeszcze dziś znajdziemy kompleksy leśne będące pozostałością słynącej niegdyś z bartnictwa Puszczy Białej.

Znaczenie poszczególnych elementów na tarczy herbowej nie jest przypadkowe. Projektant trafnie wczuł się w historię gminy i słusznie wyeksponował trzy łatwe do odczytania symbole historyczne. Wyposażeni w dotychczasową wiedzę na temat dziejów okolicy potrafimy odpowiedzieć na pytania: dlaczego tarcza herbu jest zielona; dlaczego na tarczy herbowej są pszczoły oraz infuła biskupia; czym dla miejscowej ludności i właścicieli puszczy była niegdyś gospodarka bartna.