Straty rodzin pszczelich wciąż nękają pszczelarzy (4/2011)
Grażyna Topolska
Pomimo dużych nakładów finansowych oraz zaangażowania bardzo wielu naukowców próbujących wyjaśnić przyczynę zjawiska CCD (zespołu ginięcia rodzin pszczelich) straty rodzin pszczelich w USA i w niektórych rejonach Europy wciąż są wysokie. W USA po niewielkim spadku zimą 2008/2009 straty zimą 2009/2010 wzrosły do 34,4%, przy czym średnia strat w pasiece tej zimy była najwyższa odkąd problem CCD pojawił się w tym kraju (rys. 1). Biorąc pod uwagę, że obecnie w USA jest nieco ponad 2 mln rodzin pszczelich, podczas gdy pod koniec lat 40. ubiegłego wieku było ich prawie 6 mln, to trudno się dziwić, że utrzymująca się wciąż tendencja spadkowa populacji pszczół, przyciąga uwagę nie tylko pszczelarzy, ale także naukowców, władz, ogółu społeczeństwa i oczywiście prasy.
Nowe teorie dotyczące przyczyn CCD
Rys. 1. Straty rodzin pszczelich w ciągu czterech sezonów zimowych w USA.
Od trzech lat uważa się, że CCD powstaje w wyniku nakładania się na siebie wielu czynników, ale co jakiś czas pojawiają się w prasie codziennej rewelacyjne informacje, że określono już główny powód ginięcia pszczół. Po niepotwierdzonych badaniami naukowymi doniesieniach, że pszczoły zabijają fale emitowane ze stacji telefonii komórkowej, za kolejnego winowajcę uznano wirus izraelskiego paraliżu pszczół (IAPV), który wykryto prawie we wszystkich ginących rodzinach z objawami CCD. Później jednak stwierdzono, że wirus najprawdopodobniej znajduje dogodne warunki do namnażania się w rodzinach już osłabionych przez inne czynniki i dlatego może być uznany za jeden ze wskaźników pojawienia się CCD, a nie jego przyczynę. Inne badania wskazują, że zabójcze dla pszczół jest działanie jednocześnie dwóch organizmów chorobotwórczych: Nosema ceranae - stosunkowo nowego pasożyta pszczoły miodnej (uważanego przez Hiszpanów za przyczynę ginięcia rodzin pszczelich w Hiszpanii) oraz nowo odkrytego u tej pszczoły wirusa opalizującego bezkręgowców (IIV- Invertebrate iridescent virus). Natomiast ostatnio często wspomina się o rezultatach badań Jeffa Pettisa z USA, potwierdzonych między innymi przez prace francuskich naukowców. Wynika z nich, że skumulowane działanie Nosema ceranae i imidakloprydu (pestycydu z grupy neonikotynoidów) wywoływało dużą śmiertelność wśród pszczół, podczas gdy śmiertelność pszczół będących pod wpływem tylko jednego z czynników o takim samym natężeniu była niewiele wyższa, niż u pszczół kontrolnych. Natomiast wyniki ankiety przeprowadzonej wśród amerykańskich pszczelarzy wskazują, że 31% z nich za główną przyczynę strat poniesionych zimą 2009-2010 uważa głód, 29% - pogodę, 23% - słabą siłę rodzin, a jedynie 3% - pestycydy. Jednak ci ostatni pszczelarze utracili średnio aż 64% rodzin. Objawy CCD obserwowało 3% pszczelarzy, ale straty w ich pasiekach wynosiły średnio 64,5%. Najwięcej strat z objawami CCD oraz z podejrzeniem o zatrucie zgłaszali pszczelarze zawodowi.
Inicjatywy badawcze wyjaśniające skalę i przyczyny ginięcia rodzin pszczelich
W czerwcu 2010 roku USDA (United States Department of Agriculture - Departament Rolnictwa USA) opublikował II raport podsumowujący dotychczasowe wyniki wielokierunkowych badań mających wyjaśnić przyczyny ginięcia rodzin pszczelich, w tym głównie z objawami CCD i mających doprowadzić do poprawy zdrowia pszczół. Zajmuje on 45 stron i opisuje 65 zaangażowanych w te działania projektów, w których uczestniczą naukowcy z 22 uniwersytetów i wielu prywatnych naukowych inicjatyw na terenie USA.
Bardzo intensywne badania prowadzone są także w krajach Unii Europejskiej, głównie w ramach różnych inicjatyw badawczych (COLOSS, BeeDoc, STEP, BeeShop - zakończony). Zarówno w USA, jak i w Europie coraz więcej prac poświęconych jest wpływowi na pszczoły pestycydów stosowanych w rolnictwie, głównie neonikotynoidów. Chodzi tu szczególnie o działanie dawek subletalnych (które nie powodują ostrych zatruć, ale nie są dla pszczół obojętne) oraz o przewlekłe działanie tych dawek w wyniku spożywania przyniesionego do rodzin skażonego nektaru i pyłku.
Ankieta COLOSS dotycząca strat rodzin pszczelich w Europie zimą 2009/2010
Wiosną 2010 roku została przeprowadzona II ankieta COLOSS dotycząca wysokości strat rodzin pszczelich. Wykazała ona, że straty te w wielu krajach europejskich były wyższe, niż w latach ubiegłych. Wyniki podlegają jeszcze analizie, ale o sytuacji w niektórych państwach donoszono na konferencjach COLOSS i EURBEE w Turcji i można o tym przeczytać w „Pszczelarstwie” 2 i 3/2011.
Analiza ankiety przeprowadzonej w Polsce wykazała, że straty rodzin pszczelich zimą 2009/2010 wynosiły 17,7% i były wyższe, niż w ciągu trzech poprzednich sezonów (rys.2). Z niektórych województw, w których wydaje się, że straty były bardzo wysokie (rys. 3), liczba wypełnionych ankiet była bardzo mała (liczby w nawiasie) i jest bardzo prawdopodobne, że pochodzą one głównie od osób, które utraciły wiele rodzin. Trudno jest więc na ich podstawie wyciągać ogólne wnioski dotyczące strat w tych rejonach. Podobnie jak zeszłej zimy, właściciele pasiek do 50 rodzin ponieśli nieco większe straty, niż pszczelarze posiadający powyżej 50 rodzin (odpowiednio 18,4% i 17,1%).
Rys. 3. Straty rodzin pszczelich zimą 2009/2010 w poszczególnych województwach: w nawiasach - liczba zebranych ankiet (dane na bia łym tle dotyczą województw, z których otrzymano większą liczbę ankiet. czerwoną czcionką oznaczono dane z województw z wysokimi stratami).
Rys. 2. Straty rodzin pszczelich w ciągu czterech sezonów zimowych w Polskce.
Rys. 4. Średnie straty w pasiekach poszczególnych województw z podziałem na dwie grupy pasiek: do 1-50 rodzin i powyżej 50 rodzin (zima 2009/2010).
Średnia strata w tych pasiekach w skali całego kraju była także wyższa i wynosiła 19,0%(w większych pasiekach 15,4%). Obserwowano to także w 5 województwach na 8 porównywanych (rys. 4). Spośród badanych 92% pszczelarzy uważało, że straty do 10% byłyby do zaakceptowania, jednak 44% z nich poniosło wyższe straty.
W opinii pszczelarzy ogółem główną przyczyną strat w ich pasiekach była warroza, a następnie zła jakość matek i słaba siła rodzin jesienią (rys. 5a). Takie samo zdanie mieli pszczelarze z pasiek mniejszych (1-50 rodzin), natomiast pszczelarze posiadający powyżej 50 rodzin za trzy główne przyczyny uważali najczęściej warrozę, złą jakość matek i nosemozę (rys. 5b). U 38% utraconych rodzin brak było martwych pszczół w ulu, a także nie obserwowano takich pszczół na pasieczysku.
Rys. 5a. Przyczyny strat w pasiekach zimą 2009/2010 według opinii ogółu pszczelarzy biorących udział w ankiecie.
Rys. 5b. Przyczyny strat w pasiekach zimą 2009/2010 według opinii właścicieli pasiek od 1-50 i powyżej 50 rodzin.
Wśród polskich pszczelarzy ankietę rozprowadzano różnymi drogami: była publikowana w czasopiśmie „Pszczelarstwo”, wysyłana na adresy e-mailowe związków pszczelarskich, dostępne na stronach PZP i wydrukowane w kalendarzu Pszczelarza 2010.
Rys. 6. Procentowy udział pszczelarzy w ankiecie w poszczególnych województwach (w stosunku do liczby pszczelarzy zarejestrowanych).
W przypadku związków istniejących w wymienionych wykazach, a nieposiadających adresów e-mailowych ankieta wysłana była na adresy pocztowe. Była także wysłana na dostępne e-mailowe adresy indywidualnych pszczelarzy oraz rozprowadzana na kilku większych konferencjach i szkoleniach. Mimo to otrzymaliśmy wypełnione kwestionariusze (prawidłowo wypełnione) jedynie od 415 pszczelarzy, co stanowi 0,9% liczby zarejestrowanych pszczelarzy w Polsce i obejmuje 1,5% naszych rodzin pszczelich, przy czym reprezentatywność uzyskanych danych w poszczególnych województwach przedstawiona jest na rys. 6. Zgodnie z decyzją członków grupy roboczej zajmującej się monitoringiem strat rodzin pszczelich w ramach projektu COLOSS, należy zebrać dane od minimum 5% pszczelarzy będących w posiadaniu przynajmniej 5% rodzin pszczelich w kraju. Nie jest łatwo spełnić te wymagania w takim kraju, jak Polska, gdzie jest duża liczba rodzin pszczelich i wielu pszczelarzy. W podobnej sytuacji są takie kraje, jak Włochy i Hiszpania. Jednak w Niemczech to się udało.
Ankieta COLOSS dotycząca strat rodzin pszczelich w Europie zimą 2010/2011
Tegoroczna ankieta COLOSS może być wypełniona anonimowo, ponieważ z ubiegłorocznych doświadczeń wynika, że pszczelarze w wielu krajach niechętnie biorą udział w ankiecie, kiedy proszeni są o podanie danych osobowych. Formularz ankiety podzielony jest wyraźnie na dwie części. Pierwsza - podstawowa - zawiera dane pozwalające ocenić wysokość strat, druga - uzupełniająca - ma na celu zebranie danych dotyczących metod prowadzonej gospodarki pasiecznej i szukanie ewentualnego powiązania między czynnikami środowiskowymi, metodami pasiecznymi a stratami. Natomiast dla tych, którzy nie obawiają się podania swoich danych, umieszczono dodatkowo kilka punktów, w których dane te można wprowadzić (w polskiej ankiecie są one na końcu), co umożliwi przeprowadzenie dalszych istotnych analiz. Dane personalne będą kodowane, będą dostępne tylko dla koordynatora badań i wykorzystane tylko do monitoringu strat rodzin.
Parlament Unii Europejskiej a ankieta COLOSS
W odpowiedzi na rezolucję Parlamentu Europejskiego z dnia 23 listopada 2010 roku dotyczącej sytuacji w pszczelarstwie oraz na podstawie analizy raportu naukowego EFSA z 2009 roku „Bee mortality and bee surveillance in Europe” [Śmiertelność pszczół i nadzór nad populacją pszczół w Europie] Komisja Europejska dnia 6. grudnia 2010 roku wydała „KOMUNIKAT KOMISJI i PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY w sprawie zdrowia pszczół miodnych”. Celem Komunikatu było „określenie głównych problemów w dziedzinie zdrowia pszczół oraz głównych działań, jakie Komisja zamierza podjąć w celu przeciwdziałania im”. W treści Komunikatu znajdziemy między innymi: „Z uwagi na brak danych i wyników monitorowania nie jest możliwe poznanie rzeczywistej sytuacji. W rezultacie nie ma możliwości podjęcia odpowiednich działań na rzecz poprawy zdrowia pszczół”, a następnie: „Brakuje danych reprezentatywnych dotyczących poziomu krajowego oraz porównywalnych danych na poziomie UE”. Działania sieci naukowców w ramach COLOSS wychodzą naprzeciw tym potrzebom. Ankieta COLOSS ma za zadanie zbieranie porównywalnych danych na poziomie UE dotyczących śmiertelności pszczół. Bez szerokiego udziału pszczelarzy zebranie reprezentatywnych danych nie będzie możliwe. Dlatego bardzo prosimy o liczny Państwa udział w ankiecie. Czynimy też starania, aby podstawowe pytania ankiety COLOSS znalazły się w kwestionariuszach innych krajowych ankiet.
Nawiasem mówiąc, w rozmowach z osobami mającymi wpływ na decyzje w sprawach dotyczących zdrowia pszczół nieraz padają pytania: jak sami pszczelarze są zaangażowani w wyjaśnianie stanu polskiego pszczelarstwa, czy - ilu z nich wypełniło ankietę dotyczącą strat rodzin pszczelich.
Przy okazji chcemy bardzo gorąco podziękować tym, którzy pomagali przeprowadzić poprzednią ankietę (nieraz z bardzo dużym zaangażowaniem) i tym, którzy ją wypełnili.
Dr hab. Grażyna Topolska, lek. wet Anna Gajda
Wydz. Medycyny Weterynaryjnej, KPiDW,Choroby Owadów Użytkowych, SGGWw Warszawie
